آیا پرسشنامه‌های AHP و تاپسیس روایی و پایایی دارد؟

آیا پرسشنامه‌های AHP و تاپسیس روایی و پایایی دارد؟

یکی از موضوعاتی که ممکن است در هنگام انجام روش AHP و تاپسیس ذهن پژوهشگر را به خود مشغول کند این است که روایی و پایایی پرسشنامه‌های این دو تکنیک را چطور می‌توان بدست آورد. قبل از پاسخگویی به این سؤالات ابتدا مروری بر این دو تکنیک خواهیم داشت.

روش تحلیل سلسله مراتبی(AHP)

فرایند تحلیل سلسله مراتبی یکی از معروف‌ترین فنون تصمیم‌گیری چند معیاره است که اولین بار توسط توماس آل. ساعتی عراقی الاصل در دهه 1970 ابداع گردید. فرایند تحلیل سلسله مراتبی منعکس‌کننده رفتار طبیعی و تفکر انسانی است. این تکنیک، مسائل پیچیده را بر اساس آثار متقابل آن‌ها موردبررسی قرار می‌دهد و آن‌ها را به شکلی ساده تبدیل کرده و به حل آن می‌پردازد. در واقع این تکنیک یک الگوریتم ریاضی است که داده‌های مقایسه زوجی را به‌عنوان ورودی دریافت می‌کند و انتها به کمک محاسبات روش AHP وزن معیارها، زیر معیارها و گزینه‌ها بدست می‌آید.

تکنیک تاپسیس (Topsis)

تکنیک تاپسیس (Topsis) یا اولویت‌بندی بر اساس شباهت به راه‌حل ایده آل، که نخستین بار به‌وسیله ونگ و یون در سال 1981 معرفی شد، یکی از روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره مانند AHP است. از این تکنیک می‌توان برای رتبه‌بندی و مقایسه گزینه‌های مختلف و انتخاب بهترین گزینه و تعیین فواصل بین گزینه‌ها استفاده نمود. 

ازجمله مزیت‌های این روش آن است که معیارها یا شاخص‌های به‌کاررفته برای مقایسه می‌توانند دارای واحدهای سنجش متفاوتی بوده و طبیعت منفی و مثبت داشته باشند. به عبارات دیگر می‌توان از شاخص‌های منفی و مثبت به شکل ترکیبی در این تکنیک استفاده نمود.

در واقع این تکنیک یک الگوریتم ریاضی است که داده‌های ماتریس تصمیم‌گیری را به‌عنوان ورودی دریافت می‌کند و در انتها به کمک محاسبات روش TOPSIS گزینه‌ها رتبه‌بندی می‌شوند.

در تکنیک AHP  باید مقایسات زوجی را انجام دهیم یعنی معیارها دو به دو نسبت به هدف مقایسه شوند و گزینه‌ها دو به دو نسبت به هر یک از معیارها مقایسه شوند و چون این مقایسات باید توسط خبرگان تکمیل شود پژوهشگر این مقایسات را در قالب فرم‌هایی آماده می‌کند و در اختیار خبرگان قرار می‌دهد تا تکمیل کند. اما هر چیزی را که در اختیار پاسخگویان قرار می‌دهیم پرسشنامه است؟

در پرسشنامه‌های آماری می‌بایست یک یا چند متغیر مفهومی توسط سؤالاتی از پرسشنامه اندازه‌گیری شوند مثلاً پرسشنامه سنجش رضایت مشتری، پرسشنامه سنجش هوش هیجانی، پرسشنامه سنجش سرمایه اجتماعی و … در همه این پرسشنامه‌ها متغیرهای مفهومی توسط سؤالات(یا سنجه‌هایی) اندازه‌گیری می‌شوند بنابراین برای پژوهشگران مهم است که بدانند این سؤالات پرسشنامه آیا می‌توانند متغیرهای مفهومی را به‌خوبی اندازه‌گیری کنند یا خیر. بنابراین بحث روایی و پایایی پرسشنامه‌ها مطرح می‌شود.

اگر به مقایسات زوجی توجه کنید متوجه می‌شوید که این مقایسات پرسشنامه آماری نیستند بلکه فقط یک ماتریس ریاضی است که متغیرها دو به دو با یکدیگر مقایسه می‌شوند بنابراین متغیر توسط سنجه‌هایی اندازه‌گیری نمی‌شود که بخواهیم میزان درستی این اندازه را بررسی کنیم پس مقایسات زوجی فقط یک ماتریس ریاضی است و معنای پرسشنامه آماری ندارد بنابراین چون پرسشنامه نیست روایی و پایایی برای ماتریس مقایسه زوجی معنایی ندارد. برای سنجش منطقی بودن مقایسات زوجی فقط از نرخ ناسازگاری استفاده می‌شود اگر نرخ ناسازگاری کمتر از 0.1 باشد یعنی مقایسات منطقی و درست انجام‌شده است.

در تکنیک تاپسیس گزینه‌ها توسط معیارهایی ارزیابی می‌شود مثلاً فرض کنید می‌خواهیم چند خودرو را توسط معیارهای میزان مصرف سوخت، قدرت موتور و میزان خدمات پس از فروش ارزیابی کنید. یک جدول تشکیل می‌شود که در سطران گزینه‌ها و در ستون جدول نام معیارها نوشته می‌شود سپس مقدار یا امتیاز هر گزینه در هر معیار در جدول تکمیل می‌شود به این جدول ماتریس تصمیم‌گیری گفته می‌شود که چون جهت تکمیل این ماتریس از نظر کارشناسان یا خبرگان استفاده می‌شود توسط پژوهشگران پرسشنامه نامیده می‌شود اما هر چیزی را که در اختیار پاسخگویان قرار می‌دهیم پرسشنامه است؟ ماتریس تصمیم‌گیری فقط یک ماتریس ریاضی است که گزینه‌ها نسبت به معیارها ارزیابی می‌شود بنابراین مانند پرسشنامه‌های آماری متغیر مفهومی توسط سنجه‌ها اندازه‌گیری نمی‌شود بلکه فقط امتیاز هر گزینه در هر معیار توسط فرد خبره مشخص می‌شود و معنای پرسشنامه آماری ندارد بنابراین چون پرسشنامه نیست روایی و پایایی برای ماتریس تصمیم‌گیری معنایی ندارد.

 پس بهتر است به‌جای استفاده از نام پرسشنامه AHP بنویسیم ماتریس مقایسه زوجی و به‌جای پرسشنامه تاپسیس بنویسیم ماتریس تصمیم‌گیری.

گاهی نیز مشاهده می‌شود پژوهشگران اطلاعات جمعیت شناختی و اطلاعات فردی(مانند سن، قد، وزن ، شغل، سابقه  محل زندگی و …) را به کمک فرمی جمع‌آوری می‌کنند و به دنبال این هستند که روایی پرسشنامه چقدر است. این موضوع هم مانند بحث قبلی که توضیح داده شد پرسشنامه نیست چون متغیر مفهومی توسط سنجه‌هایی اندازه‌گیری نمی‌شود(در واقع متغیر مفهومی نداریم) و فقط یک فرم اطلاعات شخصی است که در این حالت نیز بحث سنجش روایی و پایایی معنایی ندارد.